Vì sao hiện tượng metamerism (hiện tượng đồng sắc) khiến màu sắc “tưởng như hoàn hảo” lại lệch và cách phòng tránh

Một sản phẩm có thể đạt mức khớp màu tuyệt đối trong phòng thí nghiệm nhưng lại xuất hiện sai lệch khi bày trên kệ. Lý do thường gặp là hiện tượng metamerism (hiện tượng đồng sắc). Đây là hiện tượng màu sắc khi hai mẫu trông giống hệt nhau dưới một nguồn sáng nhưng lại khác nhau khi đổi sang nguồn sáng khác.  

Với các ngành yêu cầu chuẩn màu nghiêm ngặt như dệt may, ô tô, sơn, nhựa và bao bì, việc hiểu đúng về metamerism là điều bắt buộc để bảo vệ chất lượng, tiến độ và uy tín thương hiệu.

Metamerism là gì và vì sao xảy ra

Màu sắc không chỉ thuộc về vật thể mà là mối quan hệ giữa nguồn sáng, phổ phản xạ của vật liệu và người quan sát. Khi hai mẫu có đường cong phổ phản xạ khác nhau nhưng lại tạo ra cảm nhận màu giống nhau dưới một nguồn sáng nhất định, chúng sẽ được xem là khớp màu. Nhưng khi đổi nguồn sáng hoặc đổi người quan sát, sự khớp màu này có thể mất đi.

Ví dụ thường gặp

• So sánh trong showroom và ngoài trời: Viền vải có vẻ khớp dưới ánh sáng lạnh trong cửa hàng nhưng lệch khi ra ánh sáng tự nhiên.
• Khớp trong phòng lab nhưng lệch tại nhà: Chi tiết nhựa ép phù hợp với bề mặt sơn dưới D65 nhưng sai màu dưới LED ấm trong phòng khách.
• Hai nhân viên đánh giá đưa ra hai kết luận khác nhau vì sử dụng tiêu chuẩn quan sát (standard observer) hoặc góc nhìn khác nhau.

Ba dạng metamerism phổ biến

• Metamerism do nguồn sáng (Illuminant Metamerism): Hai mẫu khớp dưới một nguồn sáng nhưng lệch dưới nguồn sáng khác. Thường thấy khi chuyển giữa D65, nguồn sáng bóng sợi đốt (A), đèn huỳnh quang hoặc LED.
• Metamerism do người quan sát (Observer Metamerism): Hai mẫu phù hợp với một người nhưng lại không phù hợp với người khác, do khác biệt trong thị giác hoặc khác loại observer chuẩn (CIE 2 độ và CIE 10 độ).
• Metamerism do hình học (Geometric Metamerism): Hai mẫu khớp ở một góc nhìn nhưng lệch ở góc khác. Thường xảy ra với vật liệu metallic, pearlescent, vải có độ pile, bề mặt bóng hoặc có kết cấu.

“Nếu sản phẩm tồn tại trong nhiều điều kiện chiếu sáng thì việc phê duyệt màu cũng phải diễn ra dưới nhiều điều kiện chiếu sáng.”

Ngành bị ảnh hưởng nhiều nhất

Metamerism không phải một khái niệm trong sách giáo khoa. Nó tạo ra rủi ro thực tế cho chuỗi cung ứng.

• Dệt may và hàng gia dụng: Kết hợp nhiều vật liệu từ nhiều nhà cung cấp như dệt kim, dệt thoi, khóa kéo và phụ liệu sẽ rất dễ lệch màu khi đổi nguồn sáng nếu không kiểm tra cross-nguồn sáng.
• Ô tô và thiết bị điện tử tiêu dùng: Các cụm chi tiết đa vật liệu như sơn, nhựa và vải phải đồng nhất màu trong garage, showroom và ngoài trời.
• Sơn và chất phủ: Ánh sáng tại công trình không giống ánh sáng tại cửa hàng. Màu sơn có thể khớp với bảng màu trong showroom nhưng lại lệch rõ rệt khi sử dụng trong gia đình.
• Nhựa và bao bì: Công thức pigment và resin khác nhau có thể tạo ra cặp metameric giữa nắp, thân và nhãn nếu không kiểm soát chặt từ đầu.

Cách kiểm tra metamerism bằng mắt và bằng thiết bị

Một quy trình đánh giá hiệu quả cần kết hợp kiểm tra trực quan chuẩn hóa và đo phổ chính xác.

Kiểm tra trực quan:

• Sử dụng tủ so màu (light booth) được hiệu chuẩn, có nhiều nguồn sáng như D65, A, TL84 hoặc LED.
• Chuẩn hóa môi trường quan sát: nền trung tính, độ sáng phù hợp và góc nhìn cố định.
• Kiểm tra tối thiểu hai nguồn sáng, lý tưởng là ba nguồn sáng khác nhau.
• Ghi rõ điều kiện đạt hoặc không đạt: nguồn sáng, góc quan sát và thiết lập của tủ so màu.

Đo bằng thiết bị

• Đo dữ liệu phổ phản xạ thay vì chỉ đo giá trị màu Lab*. Đường cong phổ giúp phát hiện chênh lệch mà ΔE có thể bỏ sót.
• So sánh màu dưới nhiều nguồn sáng trong phần mềm để dự đoán nguy cơ metamerism trước khi tạo mẫu.
• Sử dụng chỉ số và báo cáo metamerism để định lượng mức độ rủi ro.
• Thống nhất tolerance dựa trên môi trường sử dụng thực tế, không chỉ một nguồn sáng trong phòng lab.

 “Dữ liệu phổ là hệ thống cảnh báo sớm. Nếu phổ khác nhau thì khi đổi nguồn sáng, màu sẽ đổi.”

Cách giảm và ngăn ngừa metamerism

Bạn không thể loại bỏ hoàn toàn metamerism vì đó là bản chất của khoa học màu, nhưng bạn có thể kiểm soát nó.

• Xác định nguồn sáng chuẩn từ đầu. Bao gồm điều kiện chiếu sáng thực tế như LED bán lẻ, ánh sáng vàng trong nhà hoặc ánh sáng tự nhiên gần cửa sổ vào brief và kiểm tra suốt vòng đời phát triển.
• Chuẩn hóa vật liệu và chất màu giữa các nhà cung cấp để giảm biến thiên phổ.
• Sử dụng truyền thông màu kỹ thuật số. Chia sẻ phổ mục tiêu, tolerance và bộ nguồn sáng để mọi bên làm việc trên cùng một chuẩn.
• Formulate dựa trên nhiều nguồn sáng. Phần mềm phối màu có thể tối ưu công thức để giảm sai lệch dưới nhiều nguồn sáng khác nhau.
• Tích hợp bước kiểm tra metamerism tại lab dip, pilot và pre-production.
• Huấn luyện đội ngũ về cách quan sát chuẩn: thao tác mẫu, kiểm soát độ bóng và cố định góc nhìn.

Checklist thực tế để giảm rủi ro

• Xác định nguồn sáng chính và phụ trong môi trường sử dụng thực tế.
• Chia sẻ phổ mục tiêu thay vì chỉ gửi mẫu trực quan hoặc ảnh.
• Sử dụng máy đo phổ và phần mềm mô phỏng nhiều nguồn sáng và observer.
• Xây dựng tiêu chí đánh giá có tính đến rủi ro metamerism.
• Kiểm tra các cụm chi tiết đa vật liệu hoặc đa nhà cung cấp để tránh hiệu ứng hình học.
• Ghi chép và thống nhất reference giữa tất cả nhà cung cấp và đội ngũ nội bộ.

Kết quả: màu sắc đồng nhất trong mọi bối cảnh

Khi kiểm soát metamerism từ sớm, chất lượng sản phẩm tăng, tỷ lệ lỗi giảm và niềm tin thương hiệu được củng cố. Sản phẩm giữ được màu sắc đồng nhất từ phòng thiết kế đến cửa hàng và đến tay người dùng. Sự ổn định này không phải ngẫu nhiên mà đến từ quy trình màu chuẩn hóa, dữ liệu phổ minh bạch và kiểm tra đa nguồn sáng ở mọi giai đoạn.